Nunat tamalaat akornanni aalisarneq pillugu isumaqatigiissutit suleqatigiiffiillu
Kalaallit Nunaat Savalimmiunik, Norgemik, Ruslandimik, Islandimik EU-millu aalisarneq pillugu isumaqatigiissuteqarpoq. EU-mik isumaqatigiissut tassaavoq Kalaallit Nunaata imartaani aalisarsinnaaneq pillugu ukiumoortumik aningaasatigut tapiissuteqarnikkut isumaqatigiissutituaq. Isumaqatigiissutit allat aqqutigalugit Kalaallit Nunaanni aalisarsinnaanerit paarlaaqatigiinnerisigut Kalaallit Nunaata nunat allamiut imartaanni aalisarsinnaanerat qulakkeerneqarpoq.
EU-mik aalisarneq pillugu isumaqatigiissut
EU-mik aalisarneq pillugu isumaqatigiissut 1985-miilli atuuppoq, taamani Kalaallit Nunaat EF-imut ilaasortaajunnaarmat. 2006-imi nutaamik isumaqatigiissusiortoqarpoq Qajaq-isumaqatigiissummik taasaq. Isumaqatigiissut nutaaq marlunnut agguataarneqarpoq; niuernerpalaartoq aallaavigalugu aalisarneq pillugu isumaqatigiissut kiisalu peqatigiinnissamik isumaqatigiissut. Peqatigiinnissamik isumaqatigiissummi siunertaavoq siunissami Kalaallit Nunaata EU-llu aalisarneq pinngikkaluarlugu suleqatigiilernissaasa qulakkeernissaa, takuuk immikkoortoq naalakkersuinermi aqutsinermilu pissutsit. Aalisarneq pillugu isumaqatigiissummi siunertaavoq – soorlu manna tikillugu taamaattoq – ukiumoortumik taartisiaqartitsisoqarneratigut Kalaallit Nunaata aalisakkanik pisuussutimi ilaannik EU-mut immikkoortitsisassasoq.
EU ukiumoortumik 320 mio. kr.-nit missaannik taarsiissuteqartarpoq. Siornatigut 240 mio. kr.-nit ukiumoortumik aalisarsinnaanermut akiliutigineqartarput, sinnerilu 80 mio. kr.-nit missingersuutit tungaasigut tapiissutaallutik. 2007-mit Peqatigiinnissamik Isumaqatigiissutikkut qulakkeerneqarpoq aalisarsinnaanermut pisinnaatitaaffiit aqqutigalugit Kalaallit Nunaat taartisiassaqarnani ukiumoortumik 187 mio. kr.-inik tapiiffigineqartarnissaa. Aalisarneq pillugu isumaqatigiissut immini ukiumoortumik 133 mio. kr.-inik tapertaanissaa naatsorsuutigineqarpoq. Siornatigornit allaanerussutigaa aalisarneq pillugu isumaqatigiissummut akiliutigineqartoq niuernikkut pissutsinut pituttorsimammat. Aalisakkat nunarsuarmi akiisa 5 pct. sinnerlugu appariassagaluarpata EU-p akiliutigisai appariarsinnaapput. EU-p Kalaallit Nunaata imartaanut isersinnaanerata peqataanik malitsigissavaa Kalaallit Nunaata aalisakkanik tunisassiai EU-mi niuerfinnut akitsuutitaqanngitsumik eqqunneqarsinnaanissaat.
2008-imi EU-mut pisassiissutigineqartut tamarmiusut 36.280 tonsiupput, takuuk Tabel 3. Pisarineqarsinnaasut ilaatigut tassaapput qalerallit 10.000 tonsit suluppaakkallu 8.000 tonsit.
Pisassiissutit taakku EU-mit nunanut allanut paarlaaqatigiissutigineqartarput, salliutillugit Island, Norge Savalimmiullu.
Norgemik Ruslandimillu aalisarnermik isumaqatigiissut
1990-ikkut aallartinneranniilli Kalaallit Nunaat Ruslandimik Norgemillu aalisarneq pillugu isumaqatigiissuteqarpoq. Barentsip imartaani aalisakkat norskit russillu aalisarnikkut killeqarfii akimorlugit avissaarsimaneri pissutigalugit, aalisarneq norskit russillu ataatsimoorlutik aquppaat.
Isumaqatigiissutit malitsigaat Barentsip imartaani saarullinnut misaqqarnarnullu kalaallinut pisassiissutit Ruslandimik isumaqatigiissuteqarnikkut anguneqartartut norskit imartaanni aamma aalisarneqarsinnaammata. Norgemik isumaqatigiissummi aamma taamaappoq. Ilanngullugu norskit aningaasaqarnikkut killeqarfiani saarulliit kalaallinut pisassiissutigineqartut Svalbardip imartaani aalisarfigeqqusaanngitsumi aamma aalisarneqarsinnaapput.
Isumaqatigiissummi Kalaallit Nunaat periarfissinneqarpoq saarullinniarnermi piginnaanerup suliaqarnerallu pigiinnarnissaannut.
Aalisarneq pillugu isumaqatigiissutit allat
1997-miilli Kalaallit Nunaat Savalimmiullu aalisarsinnaanerit pillugit illugiillutik immikkut isumaqatigiissuteqarput. Aalisakkat amerlasuut tassani pineqanngillat, takuuk Tabel 3 aamma Tabel 4. Savalimmiut Kalaallit Nunaata eqqaani aalisarneranni pisarineqartussat amerlanersaat EU-mik isumaqatigiissuteqarnikkut pisarput, soorlu tamanna siuliani allassimasoq. 2004 tikillugu Savalimmiut 4.000 tonsinik suluppaakkanik pisassinneqartarpoq. Pisassiissutit taakku Tabellini suli allassimanngillat, taakku massakkut Kalaallit Nunaata, Savalimmiut Islandillu akornanni isumaqatigiissutiginiarneqarmata.
1998-mi Kalaallit Nunaat Islandimik ammassat ataatsimoorussat pillugit isumaqatigiissuteqarput, siullermillu taakku Kalaallit Nunaata, Savalimmiut Islandillu akornanni aqunneqarsimagaluarput. Taakku saniatigut suluppaakkat Atlantikup avannaata kangianiittut agguaanneqarnissaat pillugit Islandi, Kalaallit Nunaannut Savalimmiunullu isumaqatiginninniarpoq.
Kalaallit Nunaata Canadallu akornanni aalisarneq pillugu isumaqatigiissummik pilersitsisoqanngisaannarsimavoq. Tamanna pissuteqarpoq, ataatsimoortumik pisuussutit pisassiissutigineqarnissaasa agguataarnissaannut nunat taakku marluk isumaqatigiissinnaasarsimanngimmata.
1986-miilli Davis Strædimi Baffin Bugtimilu ataatsimoorussamik raajat qalerallillu pillugit ukiumoortumik ataatsimiittoqartarsimavoq. Taamaattorli 2003-imit nunat tamat imartaanni raajanut pisassiissutit agguataarnissaannut isumaqatigiittoqannginnera pissutigalugu Canadap ataatsimiinnerit taamaatiinnartarsimavai.
Nunat tamalaani suleqatigiiffiit
Kalaallit Nunaat aamma nunat tamalaat imartaanni aalisarsinnaatitaavoq. Atlantikup Avannaani Aalisarnikkut Suleqatigiiffik aqqutigalugu (Northwest Atlantic Fisheries Organization, NAFO), Kalaallit Nunaat ilaatigut Flemish Cap-imi New Foundlandip avataani raajarniarsinnaatitaavoq.
Atlantikup Avannamut Kangiani Aalisarneq pillugu Ataatsimiititaliaq (North-East Atlantic Fisheries Commission, NEAFC) Atlantikup avannaata kangiani nunat tamalaat aalisarnerannik aqutsisuuvoq. Immikkut pingaarutilimmik suluppaakkat, ammassassuit, makrelit saarullernallu aqunneqarput.
Atlantikup avannaata imartaani kapisillit Atlantikup Avannaani Kapisillit Piujuaannarnissaat pillugu Suleqatigiiffiup (North Atlantic Salmon Conservation Organization, NASCO) aqutarai. Kalaallit Nunaat NASCO-mi ilaasortaanngilaq. Kapisillit amerlassusaat amerlanngitsutut nalilerneqarput, taamaammallu Kalaallit Nunaat 2008-mi kapisilinnik aamma pisassinneqanngilaq.
Danmark aqqutigalugu Kalaallit Nunaat Nunat Tamalaat Immap Ilisimatusarfigineqarneranut Siunnersuisoqatigiinni (International Council for Exploration of the SEA, ICES) ilaasortaavoq, taakkulu Atlantikup avannaata imartaani ilisimatusarneq ataqatigiissaarlugulu saqqummiuttarpaat.
Nittartakkat takuneqarsinnaasut:
NAFO pillugu nittartagaq una takuuk: www.nafo.int
NEAFC pillugu nittartagaq una takuuk: www.neafc.org
NASCO pillugu una takuuk: www.nasco.int
ICES pillugu nittartagaq una takuuk: www.ices.dk